دپښتوالفبې دمنځ ته راتګ پرخبره باندي کورني اوبهرني پوهان په يوه خوله نه دي .
اوددې لانجې تاداوپردغه حقيقت باندي ولاړدئ چي دليک مرحلې ته دپښتوژبي درسېدلودوخت
په باب موږپوره مدارک په لاس کي نه لرو. دليکدودپرسرباندي په اوسنۍ زمانه کي لانه
توافق او يو لړ نورعيني واقعيتونه ددې خبري ښکارندويي کوي چي پښتنو دي تر نورو
ګاونډيووروسته ليک ته اړتياموندلې وي . ددې موضوع تفصيلي څېړنه موږله خپل هدف څخه
ليري کوي . د پخوانيو روايتو او اوسنيو څېړنوله مخي دپښتو الفبې ايجاد، ياپه يوه
روايت سمول دغزنوي سلطان محمود( ٣٨٧ ـــ ٤٢١ هـ ق )زمانې ته رسېږي . داروايت د
خيراللغات دمولف قاضي خيرالله نوښاري له خوا دنوموړي کتاب په
مقدمه کي ( د١٩٠٣ع چاپ ) بيان سوی اووروسته عام سوی دئ . قاضي خيرالله ددغه روايت
نه راوي ښوولی دئ اونه يې هم ماخذ ، چي څېړونکي دي دنوروڅېړنوله پاره ورته مراجعه
وکړي .
علامه رشاد (١٣٠٠ ـــ ١٣٨٣هـ ش) ددغو روايتوتريادوني وروسته د پير روښان بايزيد(٩٣١
ـــ ٩٨٠هـ ق) هغه ادعارانقلوي چي وايي پر عربي تورو باندي دپښتوتوروورزياتول دده(
بايزيد) کارنامه ده . (١) د پښتوتوروپه جوړولوکي دروښان پير دغه ادعادده يوپياوړي
مريد او پيرو دولت لواڼي په دغه بيت سره تاييدکړې ده :
افغاني لفظ مشکل و، لوست کوېښ نه شه
ورته وشــــــــــــوه، کننده ديارلس حرفــــــونه
دپښتوداتوري دروښان پيردلوی عقيدوي اوسياسي مخالف اخوند دروېزه ننګرهاري (٩٣٩ــ
١٠٤٨هـ ق)له خواهم کارسوي دي اوله همدې استعمال څخه ګيورګ مارګنسترنې (١٨٩٢ـــ
١٩٧٨ع ) داسي نتيجه اخيستې ده چي ګويادروښان پيرپورتنۍ ادعا حقيقت نه لري (٢).
که دغزنوي سلطان محمودپه وخت کي د پښتو الفبې په باب غښتلي اسنادترلاسه هم سي ، له
دې حقيقت څخه سترګي نسي پټېدلای چي دغي الفبې دايجادله زمانې ( پنځمي هجري پېړۍ)
څخه بيادروښان پيرتروخته ( لسمي هجري پېړۍ ) پوري منظم اوپرله پسې تداوم نه دئ
موندلی اوکه يې موندلی هم وي ، زموږپه واک کي داسي اسناد نسته چي له هغوڅخه دي ددغه
تداوم دسته والي په باب داستدلال له پاره کارواخلو. دموجودواسنادوله مخي دپښتوالفبې
مستندليکلی ثبت چي وروسته يې زموږترزمانې پوري له ډېروبدلونونوسره پرله پسې تداوم
موندلئ دئ ، دخيرالبيان ليکدوددئ چي زموږپه څېړنو کي ورته روښاني ليکدودويل سوئ دئ
.روښاني ليکدودددغه غورځنګ په نشراتواوشعري دېوانونوکي پالل سوئ دئ اوپه دغه
ليکدودباندي ليکلي سوي نسخې دپښتونسخوپه زېرموکي موندل کېږي . ترروښاني ادبياتو، چي
مرادمي دروښاني غورځنګ دپيروانو دېوانونه دي ،په هاخوازموږپه لاس کي اوس داسي کومه
خطي نسخه نسته چي دغه ليکدوددي يې پاللی وي .
دروښان پيرلوی مخالف اخونددروېزه اودهغه پيروان ځان ته خپل پښتوليکدودلري چي په
خپله نوعه کي خويوجلاليکدودورته ويلای سو، مګرله روښاني ليکدودسره يې په ځينوبرخوکي
ورته والی ليدل کېدای سي .
تردغه ليکدودوروسته نو زموږمخي ته دخوشحال خان خټک ليکدود (ځنځيري ليکدود) راځي .داليکدوددخوشحال
خان خپل ايجاددئ . دده خپل آثاراودده دزامنواولمسيوآثارپه دغه ليکدود ليکل سوي دي
او خپرښت يې ترروښاني ليکدودځکه زيات دئ ، چي دخوشحال خاني غورځنګ ادبي ايجادات
ترروښاني غورځنګ زيات اوپراخ دي . دخوشحال خاني ليکدود يوه وروستنۍبيلګه ، چي دده
تر عصرډېر وروسته دده دکورنۍ ديوه پردېس غړي دوست محمدخټک په قلم را پاته ده ،
دبحرالعلوم (۳) خطي نسخه (د١٢٩٠هـ ق کال خطاطي ) ده. په دې نسخه کي دوست محمدخټک
خپل قبيلوي نوم (تخلص)په خوشحال خاني ليکدودليکي اودخټک کلمې د(ټ) پرځای (ط) کاږي
او تر لاندي (ء) ورته ږدي .
دپښتوليکدوددتاريخي سيرڅېړونکي دپټي خزانې اوددغه عصرد ليکدودپه باب هم ږغېږي .
خوڅرنګه چي دپټي خزانې دغه اوسنۍ نسخه په ديارلسمه هجري پېړۍ کي خطاطي سوې ده ، ځکه
نودهغې له رويه داصلي نسخې دليکدودپه باب تبصره کول ماته مشکله ښکاري .
خودهغونسخوله مطالعې څخه چي دغه عصرته نزدې ياتر هغه وروسته ليکل سوي دي ، داسي
ښکاري چي دخوشحال خاني ليکدودتراغېزې لاندي چي ليکلي سوي نه وي .
خوداخبره موبايدپه ټينګه په پام کي نيولې وي چي له خطي نسخو څخه په يوه عصرکي دمروج
ليکدودياپخپله دليکوال يا شاعر لخوا کارسوی ليکدودمعلومول ډېره ګرانه خبره ده. ځکه
خطاطان د نسخوپه کاپي کولوکي خپله ځاني سليقه اوخپله لهجه هرومرو داخلوي (۴) .
په افغانستان کي داميرشيرعليخان ترزمانې پوري چي دپښتوکوم ليکدوپه لږوډېربدلون سره
رواج درلود،هغه ليکدوددئ چي په مشخصه توګه له احمدشاهي عصره راهيسي په پښتوليکنوکي
پالل کېدئ . دې ليکدودکومه معياري بڼه نه درلوده اوترزياتي اندازې پوري دهرليکوال
اوشاعرپه سليقه اوبرداشت پوري تړلی و.
په شلمه پېړۍ کي چي افغانستان ته دتجدد اومدنيت پالني اغېزې د اميرحبيب الله خان (سراج
الملت والدين) په پاچهۍ کي دسراج الاخباردخپروونوله لاري ورسېدلې ، نوپرڅنګ يې
دپښتونشراتوله پاره عيني زمينه برابره سوه .سراج الاخبار په لومړي سرکي په سنګي چاپ
خپرېدئ اووروسته چي دعنايت مطبعه په کابل کي تاسيس سوه (١٩١١ع) ، سراج الاخبارهم په
حروفي توروخپل نشرات پيل کړل . دا توري پارسي توري وه اوپښتومضامين اواشعاريې هم په
همدې تورو خپرول .ځکه نوموږ ددغي دورې پر پښتوليکدودباندي دسراج الاخبار د نشراتو
پر بنسټ نه سوږغېدلای . موږته معلومه ده چي په سراجي عصرکي د حبيبيې مدرسې له پاره
دپښتودرې کتابونه دمولوي صالح محمدپه قلم ليکل سوي دي . داکتابونه اوس زماسره نسته
خوپخوامي ترنظرتېرکړي وه .په هغو کي لومړی پښتو کتاب ښاغلي عبدالکريم بريالي (
دپښتوليکدود) په نامه پخپل نوي چاپ سوي اثر١٠٥ مخ کي په لنډه توګه معرفي کړی دئ .
ماته ددغه کتاب په باب دښاغلي بريالي له بيان اوخپلومشاهداتوڅخه څرګنده سوه چي
دکتاب ليکدودله هغه رسم الخط سره ورته دئ، چي وروسته داماني عصر په ( مرکه دپښتو)
کي هم منل سوی واوتاسي به يې په راتلونکوکرښوکي تفصيل ولولئ .
داميرامان الله خان په روښانه دوره کي دپښتوليکدودله پاره منظمه رسمي هڅه دهغي
ټولني له خواله سره راپيل سوه ، چي ٌ مرکه د پښتو ٌ نومېدله (۵) .
مرکه دپښتوتر١٣٠٢ هـ ش کال دمخه منځ ته راغلې وه اولومړی رئيس يې مولوي عبدالواسع
خان کاکړ اوترهغه وروسته يې دوهم رئيس عبدالرحمن خان لودين و. دې مرکې دوولس تنه
غړي درلودل اود وخت په اساسي قانون ( نظامنامه دتشکيلات اساسی افغانستان ) کي يې په
درجېدلوسره رسمي اوقانوني بڼه موندلې وه . ددې مرکي وظايف دپښتوژبي د قاعدوجوړول
اوددرسي کتابوترجمه کول اونقلول وو(۶). د ښاغلي رفيع صاحب دڅېړني له مخي ، دې مرکې
چي دپښتوالفبې له پاره کوم ليکدودټاکلی و ، له اوسني مروج ليکدوسره يې زيات توپير
نه درلود .يوازنی توپيريې داو، چي د( ځ) ږغ له پاره يې د(ح) ګرافيم ته يوټکی پرسربل
په غېږ کي ورکاوه . له هغوبېلګوڅخه چي ښاغلي رفيع صاحب د(يوازينۍ پښتو) له کتابه
رااخيستي دي ، ښکاري چي مرکې دکندهارۍ لهجې ځانګړتياوي منلي وې .چي تفصيل به يې
تاسي په راتلونکوپاڼوکي ولولئ .
دليکدودکوم اصول چي (مرکه دپښتو) ټاکلي وه ، په طلوع افغان اخبارکي هم په
لږوډېرتوپيرسره تعقيبېدل . خوبل چايې دپاللوهڅه نه کوله اوترډېري اندازې د کاغذ
پرمخ پاته سوي دي .(۷)
مرکه دپښتوداماني دورې له ختمېدوسره پای ته ورسېده . کله چي په هيواد کي ترسقوي
انارشۍ وروسته دولتي نظم داعليحضرت محمد نادرخان اودهغه دغښتلووروڼوپه موټه ټينګ
سو،ورسره سم يې په کابل کي د(انجمن ادبی) ترجوړېدو(١٣١٠ش)يوکال وروسته په کندهارکي
د پښتوانجمن خښته کښېښووله سوه .
دپښتوادبي انجمن د١٣١١ش کال دليندۍ په نهمه نېټه دکندهار ولايت په عامه سلامخانه کي
دوزيرمحمدګل خان مومندپه وينا پرانيستل سو. نوموړي په خپله پرانيستونکې ويناکي
دانجمن دندې داسي بيان کړې :
١ـــ انتشارديوه مجله علمی اوادبی اواجتماعی اوتاريخي چی د پښتانه دشانه سره ښايی
اومناسب ددغه کام اوژبی يی .
٢ـــ جمع اوتدوين دلغات متفرقه دپښتوپه هرکام اوهرکلی کی د پښتنوچی هرچيری وی اودفع
اوورکول دمفهوم داختلاف دلغات چی بلاانديشه دکوم مصيبت څه په ميانځ کی وی ياپيداشی
.
٣ـــ جمع کول اوټولول دادبی کتابونودپښتو،چی مطبوع ياغير مطبوع وی اوتشويق دتصنيف
اوتاليف دداسی آثارادبيه .
٤ـــ ترجمه ددرسی کتابونوچی په موجب دپروګرام رسمی دوزارت معارف دافغانستان په
مدرسواومکتبوکی ويل کيږی .
٥ـــ ترجمه اوتاليف دنورمفيدعلمی اوفنی اوتاريخی اوغيره کتابونه عصری دهری ژبی چی
وی په شرط ددی چی خلاف دعقايد اسلامی دمسلمان ملت دپښتون اومخالف دسياست دحکومت
مستقله دافغانستان نه وی .
٦ـــ تاسيس ديو (ملی کتب خانه دپښتو) اوهم ضمناٌ دهغه کتابو نو چی دپاسنی
مطالبودپاره مفيدوی .
٧ــ په ذريعه دنشرد(( مجله ادبی )) جلب توجه دتمام ملت ودی خواته اوحاصلول دنيک
بينی په نسبت د((پښتو)) ٌ (۸).
دانجمن په دندوکي دليکدودپه باب مشخصه يادونه نه ده سوې خو دانجمن له نشراتوڅخه څوک
معلومولای سي چي دليکدود يوه ټاکلې لاريې تعقيبوله اوښاغلی بريالی وايي چي ٌ ...
دليک په اندازکښی لږبدلون راوستلئ .... ٌ (۹). ښاغلي رفيع په ژبپالنه کي دانجمن د
تشکيلاتو اونشراتوپه باب ښه پوره څېړنه کړې ده خود ليکدودپه باب يې څه نه دي ويلي .
دکندهاردپښتوادبي انجمن په ١٣١٦ ش کال دکابل له ادبي انجمن سره يوځای سواوددواړوله
ترکيبه څخه پښتوټولنه منځ ته راغله .
پښتوټولنه د١٣١٦ ش کال دثورپه لومړۍ نېټه تاسيس سوه . دې ټولني خپل کاراووظايف
ترخپلومخکنيوانجمنونو منظم اوپراخ کړل اوهغه په دې ډول وه :
١ـــ دافغانستان دتاريخ تدوين اودافغانستان په تاريخي څرنګوالي له هره پلوه پوره ،پوره
رڼااچول .
٢ـــ ژبي اوادب ته تحول اوترقی ورکول ، ملی آثار(فولکلور) دوطن له هره ګوټه راټولول
اونشرول .
٣ــ ديوې عصري اوعملی ژبي په حيث دپښتوژبی دراژوندی کولواو تدوينولوکار.
٤ـــ دکابل مجلې اوکالنۍ اونورووطنی جرائدوپه واسطه ادب اوژبی ته ترقی ورکول اوجهان
ته په يوابرومندصورت دافغانستان معرفی کول . (۱۰)
په ١٣٣٣ ش کال دپښتوټولني په اهدافو اووظايفوکي يوژوربدلون راغی اودنويو وظايفوپه
لړکي يې ٌ دپښتوژبي دلغاتو اوقواعدو تدوين ، دضرورت له مخي دنويو اصلاحاتو او
لغاتووضع کول ، ادبي اولغوي څېړني اودپښتوپه لساني علوموپوری مربوط آثارليکل او
خپرول ٌ شامل سول .(۱۱)
پښتوټولنه دهماغه پيل څخه دليکدودديوکولوپه لټه کي وه خو ددغه هدف دترسره کېدوله
پاره يې لومړنۍ منظمه هڅه ترخپل تاسيس پنځه کاله وروسته د١٣٢١ ش دجوزاپه مياشت (
٢١می١٩٤٢ع) ديوې غونډي په ترڅ کي چي دهيواد٢٥ تنه پوهان اوليکوال پکښې راغونډ سوي
وه ، پريوويشتواختلافي موادوباندي تربحث وروسته فيصله وکړه . تردې فيصلې شپږکاله
وروسته يې بيا د١٣٢٧ ش کال دسنبلې په اتمه ( ٣٠ اګسټ ١٩٤٨ع) دافغانستان اولرو پښتنو
يوې ١٩کسيزې ډلي غونډه وکړه اوپه هغه کي يې پريولړاختلافي موادو فيصله وکړه .دريمه
فيصله د١٣٣٧ ش کال دسنبلې په ٢٥ مه ( ٢٧ اګسټ ١٩٥٨ع) دافغانستان ، پېښور
اوپښتنوليکوالواوپوهانوپه ګډون غونډه وکړه اودلومړۍ فيصلې پرڅلوروموادويې له سره
بياغور وکړ اودنورو٧٣ موادوپرسريې موافقه سره وکړه .
په دې فيصلوکي دپښتوالفبې پرسرله ( ڼ ــ نړ ) پرته نوراختلاف نسته اوهغه هم په
ټولوفيصلوکي (ڼ) ټاکل سوی دئ . په لومړۍ فيصله کي په ( لاړ ـــ ولاړ) کي د(ولاړ)
شکل فيصله سوی دئ اوپه دوهمه کي دواړه صورتونه منل سوي دي . په لومړۍ فيصله کي په (
لڅ ــ لوڅ ) کي (لڅ) فيصله سوی دئ خوپه دريمه فيصله کي بيرته په ( لوڅ) باندي تعديل
سوی دئ . په لومړۍ کي په (مونږــ موږ) کي (مونږ) فيصله سوی و، خوپه دريمه کي دواړه
منل سوي دي . دغه رازپه ټولوفيصلوکي ( ږغ ــ غږ) دواړه شکله منل سوي دي . په لومړۍ
فيصله کي د ارواښاد الفت دکتاب په حواله د( شو ، شي ، شته ، ... ) اشکال منل سوي دي
خود ښاغلي بريالي دکتاب په ١١٢ مخ کي ورته کښل سوي دي ( دواړه صحيح دي ) خوددوهمي
فيصلې په برخه کي يې دغه اختلاف ته (دواړه) قيدنه دئ وراچولئ ( ١١٥مخ ) . زمالاس
اوس اصلي فيصلې ته نه رسېږي چي ددغه اختلافي روايت حقيقت ځان ته معلوم کړم .
ددې فيصلوټول اختلافي موادراوړل دلته لازم نه دي اولوستونکي يې دارواښادګل پاچاالفت
په (ليکوالی ، املاءاوانشاء ) نومي اثر کي او دغه راز دښاغلي عبدالکريم بريالي (دپښتوليکدود)
په نامه کتاب کي لوستلای سي . لکه وړاندي چي مي مثالونه راوړل ،په دغودوو کتابو کي
راغلي فيصلې يوله بله توپيرسره لري .
دليکدودپه برخه کي ددې فيصلوتطبيقي اړخ په افغانستان کي تر يوې اندازې عملي سوځکه
چي يورازمرکزي دولتي ملاتړ ورسره موجودو.خوترکومه ځايه چي ماته معلومات سته په لرو
پښتنوکي د آزادومطبعوسته والي ددغوفيصلوپه تطبيق کي خنډونه اچول او عملي اړخ يې نن
لاهم کمزوری ښکاره سوی دئ .
زموږمعاصرژبپوه دوکتورزيارصاحب دغوفيصلوته داهميت په سترګه نه ګوري اووايي چي ٌ
پخوابه په پښتوټولنه ياپښتومرکه کي داسي کارکېده چي لاس به پورته کېده ، که به
دکندهاريانولاسونه زيات شوه دکندهاريانوپښتوبه شوه ، که به دننګرهاريانودازيات وو ،
دهغوبه شوه . خوموږداکارپرېښوده ... زموږله پښتوټولني اوبياستر انسان محمدګل خان
سره داتوپيروچي هغوی لومړی غوښتل چي د لاس په پورته کولواوريفرنډم له لاري يوسټنډرډ
ليکنی فورم پيداکړي اوپه تېره بياوزيرمحمدګل خان دخلکوپه خولوکي ژبه ورسموله ، دا
امکان نه لري .... ٌ ( ۱۲)
په افغانستان کي دکره پښتوژبي دغورځنګ ترمنځ ته راتګ وروسته دپښتوټولني په فيصلوکي
لاسونه ووهل سول اود( شو ، سو ، ... ) فيصلې خويې دپښتوستوروله خوالاهم ماتي سوې .
اوداکارددې حقيقت ښکارندويي کوي چي دفيصلوپروخت درايواتفاق نه و اود پوهاندزيارصاحب
خبره پرځای ده .
دپښتوليکدودپه باب وروستۍ فيصله دباړه ګلۍ دسيمينارفيصله ده . داسيمينارپه ١٩٩٢ع
کال په باړه ګلۍ کي دپښتونخوا او افغانستان دمهاجروليکوالوپه ګډون جوړسو.
دسيميناردمنځ ته راتګ زمينه دهغوټولنيزو اوکلتوري اړيکوله امله برابره سوه چي په
افغانستان کي دثوردبخولي(فاجعې) له خاطره پاکستان ته دافغانانو دډله ييزمهاجرت
وروسته دلرواوبروپښتنوترمنځ ټينګي سوي وې . په دې سيمينارکي دتېروفيصلوځيني
موادتعديل سول اودښاغلي رفيع صاحب دخولې خبره ده چي په مجموع کي هغه ليکدودترډېري
اندازې ومنل سوچي په افغانستان کي پالل کېدئ . داسي ښکاري چي د سيمينارله نتايجوسره
ځينوپوهانو،چي په سيمينارکي يې برخه نه وه اخيستې، په ځينوبرخوکي موافقه نه درلوده
. د پېښورنامتو ليکوال ارواښادقلندرمومندخوله لومړي سره دسيمينار پرضدو. ځکه ده خپل
ځان ته نوی ليکدودراايستلی و اوکتابونه يې ( پټه خزانه فی الميزان او خيرالبيان
اونور) هم په خپاره کړي وه . پوهاند دوکتور زيار صاحب دباړه ګلۍ فيصلوته انتقادي
نظرلري اوليکي چي په دې سيمينارکي ځيني منلي اوعامي سوي سموني بيرته باطلي سوي دي .
لکه ٌ عربي ټول پوروييونه په اره بڼه ليکل لکه قميص،طمع،شمط ..نيم کانسونينټي (معدوله)
واونه ليکل لکه په خله(خوله) ، ګټ (ګوټ) ... کې ، همدارنګه دپښتواوږده يامجهول (و)
پرځای له پېښ (ضمې) او اوږدې يامجهولې (ې) پرځای له زېر(کسرې) کار اخيستل لکه په
ګمان (ګومان)،رمان(رومان)اوګله(ګېله ياګيله)،ډموکراسي (ډېموکراسي) اوله دې ټولوسره
تر (ک) ، (ګ) غوره ګڼل چي يوبې سر وبوله کاردی ، ځکه داخوکوم غبرګژبيزسېمبول نه دی
چې کړۍ ور واچول شي او خوشې يوتوری پرپښتوابېڅې(الفباء) ورسرباری شي چې هم تخنيکي
ستونزه(ټايپ، کمپوزاوپرينټ په اړه) رامنځته کوي اوهم اقتصادي اومهالي هغه . ٌ (۱۳)
دې سيمينارته دزيارصاحب ٌ ١٢٦ معياري آرونه ٌ وړاندي سوي وه خوونه منل سول چي
دوکتورزيارله دې بابته خپل ناراضيتوب ښوولی دئ . (۱۴)
ډاکټرپالوال دباړه ګلۍله دې فيصلې سره موافقه نه لري چي وايي په پښتوکي (مد) نسته .
دپالوال صاحب په عقيده پښتومدلري اوده دهمدې موضوع اويولړنوروخبروپه باب خپل دلايل
په تفصيل سره پخپل نوي کتاب ( معياري پښتوــ ٩٧مخ )کي راوړي دي .
ښاغلی سرمحقق زلمی هيوادمل په دې برخه کي مصلحت آمېزه نظر ورکوي اوليکي : ٌ ...
کومې فيصلې چې ددې سيمينارپه نتايجومرتبي شوې دتطبيق ساحه يې دپخوانيوفيصلوپه پرتله
ژوره او پراخه وه ، خو زه ورسره داخبره زياتول غواړم،چي دافيصلې ځينې تخنيکي مشکلات
لري ، ددې لپاره چې دتطبيق ساحه نوره هم پراخه شي د افغان،پښتونخوا(سرحد)اوجنوبي
پښتونخوا(بلوچستان)د متخصصو ژبپوهانويوه ډله بياپرې غوروکړي ، هغه مشکلات او تخنيکي
ګرانۍ چې پکې شته ، هغه پکې رفع کړي اوبيايې دتطبيق ساحې ته وړاندي کړي وروسته تردې
بايددپښتنود بېلوبېلو سيمو او ثقافتي حوزورسم الخطونه سره يووي . ٌ (۱۵)
ښاغلي هيوادمل داتخنيکي ګرانۍ ښوولي نه دي چي کومي دي خود بيان له سياقه يې ښکاري
چي له فيصلوسره يې بشپړتوافق نسته .
دپښتوليکدودپه باب ځيني شخصي اوانفرادي هڅي هم سوي دي لکه دشهيدخان عبدالصمدخان
ليکدو، دوزيرمحمدګل خان ليکدود ، دقلندرمومندليکدود اونور . خوددې ټولوليکدودوزني
دهغوی د مخترعينوتروفات وروسته ورتړلي سوي دي .
دليکدودپه ټاکلوکي زه داسي نظرلرم چي موږبايد دپښتو ږغونو (فونيمونو) له پاره
دسيمبولونوپر ټاکلو فيصلې وکړو، نه دتلفظونوپه باب . دمثال په توګه پردې خبره
بايدتوافق وسي چي اوږده يامجهوله (ې) څه رازوليکل سي . په دې برخه فيصله سوې ده چي
دوه ټکي دي سرپرسرورکړه سي . بس همدافيصله ده . اوس که دژبي ويونکي په هرلغت کي
داوږدې ( ې) اړتيااحساس کړي ، همدغه شکل به ورته راوړي . موږکه په ليکدوکي داخبره
فيصله کووچي اوږده(ې) دي په پلانۍ کلمه کي استعمال سي ، دادليکدودسمونه نه ده ،
بلکي دتلفظ اصلاح کول دي . دتلفظ اصلاح کول په فيصله نسي ترسره کېدلای بلکي دهغه له
پاره يواوږدتدريجي بهېر اومشخص ژبني او تاريخي شرايط برابرېدل لازم دئ .
دليکدودپرسرداختلاف اساسي ستونزه همدغه مسئله ده اوزموږدژبي متخصصين ورته ډېره
پاملرنه نه کوي . دپښتوټولني په فيصله کي ويل سوي وه چي شو، شم ، شي به ليکو ــ
بخښل ، کښېنستل به ليکو ــ چې ، کې، مې به ليکوــ ږغ ، غږ به ليکو، نورنودهرچاخوښه
چي هررازيې تلفظ کوي . سو، سم ، سي يې تلفظ کوي اوکه بخل اوکېنستل اوکه چي ، کي ،
مي . ددې عجيبي فيصلې له مخي نوګوياد(ش) ګرافيم د(س) اوازهم ورکولای سي،(ښ) چي په
کوموتوروکي راغلی دئ ، دانګرېزي په شان ګونګ (silent) کېدلای هم سي اومجهوله (ې)
دمعروفي(ي) کارهم ورکولای سي . د (ښ) او (ږ) په برخه کي داخبره پرځای ده چي ليکلی
ګرافيم بايد په همدې شکل وي خوپه وينګ کي دي هره لهجه خپل داپه پام ونيسي ، ځکه دا
دعين ګرافيم اوفونيم بېلابېل تلفظونه دي . مګر د(سو) او(شو) په باب داحکم چي (شو)
به يې ليکو، نوردهرچاخوښه چي څه رازيې تلفظ کوي ، يوه بې بنياده خبره ده . ځکه (س)
او(ش) دوه جلاږغونه اودوه سره بېل ګرافيمونه دي اوپښتانه ددواړوپه ليکنه اولوستنه
کي هيڅ رازمشکل نه لري . دابه يوه ژبنۍ مضحکه وي چي (ش) به ليکو، که يې څوک (س)
تلفظ کوي ، پروانه لري . که داديوې قاعدې په توګه ومنل سي نوآيا په نوروشين
لرونکولغاتوکي به هم داجراوړوي که يا؟ له بلي خواچي لهجوته دتلفظ حق ورکول کېږي
اود(س) او(ش) په تلفظ کي دوی خپل اختيارلري ، نوپه ليکلوکي ولي داحق نه ورکول کېږي
. که دتلفظ له پاره ددغه شان حکم په برخه کي ژبنی جواز موجود وي ، نوولي يې په
ليکلوکي دغه رازجوازنسته . داکارکه څوک دنه پوهېدني له مخي کوي يايې يودبل له
مراعته کوي ،په دواړوصورتوکي زماپه نظردژبپوهني په اصولوکي يوناوړه بدعت دئ . ددې
پرځای يې معقوله فيصله داده چي دکېنستل اوکښېناستل دواړه شکله دي ومنل سي ، چې ــ
مې ــ کې که چا په مجهوله (ې) تلفظ کول ،همداسي دي وليکل سي اوکه يې په معروفه تلفظ
کاوه د(چي ، مي ، کي ) په شکل دي وليکل سي . په دې صورت کي به نودالفبې يوه ګرافيم
ته دتلفظ دوه بارونه ورپه شاسوي نه وي . په انګرېزي ژبه کي د همدې ضرورت له خاطره
دئ چي colourاوcolor ــ labour اوlabor دواړه شکلونه هم په ورځنيوليکنوکي کارېږي
اوهم يې په ډيکشنريو کي ثبت کړي دي . ما له همدې اسيته دانګرېزي ژبي داکسفورډ کوچنۍ
ډيکشنرۍ ( ١٩٩٨ع کال چاپ) لومړي څلوررديفونه سرسري وکتل اويوزيات شمېرتوپيري ثبتونه
مي پکښې وموندل . که مي ټول رديفونه کتلي وای ، دتوپيري لغاتوشمېر ترسووهرومرواوښتئ
. داتوپيري لغتونه مي داسي سره طبقه بندي کړل :
هغه لغتونه چي بريتانوۍ اوامريکايي ليکنه يې توپيرسره لري :
Arbour Arbor (US)
Ardour Ardor (US)
Armour Armor (US)
Axe Ax (US)
Behaviour Behavior (US)
Cesarean Caesarean(US)
Caesium Cesium (US)
Calk Caulk (US)
Cancell Cancel (US)
Catalogue Catalog (US)
Caecum Cecum (US)
Coenobite Cenobite (US)
Centre Center (US)
Centreboard Centerboard (US)
Centrefold Centerfold (US)
Clamour Clamor (US)
Colour Color (US)
Coulter Colter (US)
Cosy Cozy (US)
Defence Defense (US)
Disfavour Disfavor (US)
Dishonour Dishonor (US)
Distil Distill (US)
Dolour Dolor (US)
Draughty Drafty (US)
هغه لغاتونه چي (Z) يې په (S) باندي اوښتی وي .
Apologize Apologise
Atomize Atomise
Authorize Authorise
Baptize Baptise
Bastradize Bastradise
Canalize Canalise
Capsulize Capsulise
Centralize Centralise
Characterize Characterise
Civilize Civilise
Collectivize Collectivise
Commercialize Commercialise
Computerize Computerise
Criticize Criticise
Customize Customise
دهمدې څلورورديفونوربېلابېل توپيري لغاتونه
Artifact Artefact
Bail Bale
Barracouta Barracuda
Blether Blather
Bogeyman Bogyman
Bogey Bogy
Bond Band
Botch Bodge
Boult Bolt
Brag Bragg
Burk Berk
Caddy Caddie
Calix Calyk
Carvel Caravel
Castor Caster
Combe Comb
Coney Cony
Dean Dene
Dike Dyke
Dispatch Despatch
Doyley Doily
Dryer Drier
Dryly Drily
هيڅ انګرېزي ژبی له دې توپيري لغاتوڅخه هيڅ يوه ته غلط يامعياري نه وايي .
ددواړوډولونوثبت اوکارول يې په ټوله معنااختياري دي .
موږکه ددوکتورزيارصاحب خبره ٌ ژبه دخلکوپه خولوکي وراصلاح کووٌ، نوپه دې هم
بايدسرخلاص کړو،چي دابارمزله ته نه رسېږي . عملي اومعقول حل يې هغسي دئ ، لکه ماچي
بيان کړ. په دې صورت کي به له لهجوي اصطکاکونوڅخه هم خلاص سوي يواوپه بېځايه
ناندروبه مووخت هم نه وي ضايع سوی .
لهجوي تلفظونه دهغوخپلوويونکوته پرېږدئ . که يې دتغير اړتيا او شرايط برابرسول ،هرومروبدلون
پکښې راځي. زماد خپلي مشاهدې له مخي دېرش کاله وړاندي ماله خپلوپکتياوالو ټولګيوالو
څخه د پوهنتون په ليليه کي دخور، مور کلمات دخېر، مېر په شکل اورېدل . اوس يې هغوی
پخپلومنځوکي لاهم نه سره وايي . د تلفظ دا سمېده د پښتوټولني دفيصلومعجزه نه ده
بلکي دهغو اجتماعي اغېزو نتيجه ده چي زماپردغوټولګيوالوباندي د نورو لهجو له
پښتنوسره د ګډ ژوندله لاري پرېوتلي وې .
دکندهارپه پارسيبانانوکي زمادوړکتوب پروخت په (غ) باندي د(ق) بدلېدل په ټوله
معناعامه خبره وه . خواوس داتلفظ ترزياتي اندازې پوري په تېره بياپه نوي تعليم
يافته نسل کي له منځه تللی دئ . نه کومه فيصله ترمنځ سوې ده اونه تلفظ په
فيصلوباندي بدلون مومي .
 |
 |
 |
